CZASOWNIK W JĘZYKU LITEWSKIM (część 1)

Postaram się tu wszystko uprościć mówiąc, że są trzy koniugacje czasowników w czasie teraźniejszym i dwie w czasie przeszłym. Nawet tak i jest, ale jeśli pomyślimy, że każdy czasownik odmienia się i w czasie teraźniejszym i w przeszłym, będziemy mieli pewną liczbę kombinacji, nawet większą niż normalny wynik arytmetyczny mógłby wskazywać. Najlepiej jest więc uczyć się czasowników wraz z końcówką czasu teraźniejszego i przeszłego.

Czasowniki litewskie odmieniają się przez cztery czasy - teraźniejszy, przeszły prosty, przeszły wielokrotny i przyszły. Poza tym są oczywiście trzy tryby: oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący, do tego dochodzi jeszcze masa imiesłowów.

Cechą charakterystyczną języka litewskiego jest to, że w każdym czasie i trybie forma 3 os. liczby pojedynczej jest równa formie 3 os. liczby mnogiej.

Podobnie, jak w języku polskim, słownictwo czasownikowe można wzbogacać za pomocą przedrostków, np. mokėti - įmokėti - išmokėti - užmokėti - permokėti - primokėti (płacić - wpłacić - wypłacić - zapłacić - przepłacić - dopłacić).

Reguły dotyczące akcentowania czasowników zostały omówione w osobnym dziale.

BEZOKOLICZNIK

Bezokolicznik litewski kończy się zawsze na -ti. Jednak głoska stojąca przed tą końcówką też ma kolosalne znaczenie, np. galėti (móc), valgyti (jeść), gerti (pić). Na końcówkę -ti akcent nigdy nie pada.

CZAS TERAŹNIEJSZY

Oto wszystkie 3 odmiany (koniugacje):

Uwagi:

• Czasownik suprasti reprezentuje typ twardy pierwszej odmiany, a czasownik laukti typ miękki.

• Przy odmianie czasowników również trzeba przestrzegać reguły transformacji spółgłosek t i d na č i dž przed i niezgłoskotwórczym. Doskonałym przykładem jest czasownik girdėti.

• Widząc formę 3 os. liczby pojedynczej / mnogiej można wydedukować pozostałe formy czasownika.

• Jedynym czasownikiem nieregularnym jest būti (być), który odmienia się tak: aš esu, tu esi, jis/ji yra, mes esame, jūs esate, jie/jos yra. W czasie teraźniejszym jest on jednak najczęściej pomijany (np. jis turtingas - on jest bogaty).

• Akcent może padać jedynie na końcówki 1 i 2 os. liczby pojedynczej.

CZAS PRZESZŁY

W czasie przeszłym wyróżniamy dwie odmiany. Podobnie, jak w czasie teraźniejszym, akcent może padać na końcówki 1 i 2 osoby liczby pojedynczej.

Jak widzimy na przykładzie czasownika suprasti, oprócz końcówek odmiany (-au, -ai itp.), widoczne są jeszcze inne modyfikacje: z bezokolicznika odpada -s, w czasie teraźniejszym pojawia się -nt (suprantu, supranti...), w czasie przeszłym znów -t (supratau, supratai). Dlatego też najlepiej jest zawsze uczyć się czasowników zapamiętując ich formę bezokolicznika, 3 os. czasu teraźniejszego i 3 os. czasu przeszłego, np. suprasti (supranta, suprato). Z reguły jednak najczęściej spotykane są następujące typy odmiany (schematy te zwykle się sprawdzają, jednak nie zawsze):

• -yti (-o, -e), np. valgyti (jeść), dažyti (malować), sakyti (mówić), ale nie ginčyti (zaprzeczać, kwestionować - ginčija, ginčijo)

• -inti (-ina, -ino), np. garbinti (czcić), didinti (powiększać), aiškinti (objaśniać)

• -ėti (-ėja, -ėjo), np. įsakinėti (rozkazywać), mažėti (maleć), ale nie galėti (móc - gali, galėjo), kalbėti (mówić - kalba, kalbėjo), sėdėti (siedzieć - sėdi, sėdėjo), stebėti (obserwować - stebi, stebėjo).

• -oti (-oja, -ojo), np. dovanoti (darować), vaikščioti (chodzić), ale nie ieškoti (szukać - ieško, ieškojo), žinoti (wiedzieć - žino, žinojo)

• -auti (-auja, -avo), np. atostogauti (wypoczywać), keliauti (podróżować), ale nie auti (ubierać buty - auna, avė), gauti (dostać, otrzymać - gauna, gavo)

• -uoti (-uoja, -avo), np. kritikuoti (krytykować), rezervuoti (rezerwować)

CZAS PRZESZŁY WIELOKROTNY

Czasu tego używa się, jak sama nazwa wskazuje do wyrażenia czynności powtarzającej się w przeszłości. Forma ta odpowiada w przybliżeniu polskiemu zwykłem / zwykłam, np. Jaunystėje dažnai eidavau prie upės. - W młodości często chodziłem (zwykłem chodzić) nad rzekę.

Formą wyjściową jest tu bezokolicznik, do którego dodaje się końcówkę -davo odmienianą jak w 1 koniugacji czasu przeszłego (np. kalbėti - mówić: kalbėdavau, kalbėdavai, kalbėdavo itd., czyli mawiałem, mawiałeś, mawiał itd.)

CZAS PRZYSZŁY

W czasie przyszłym końcówki dodawane są do tematu bezokolicznika, czyli odmieniane są zawsze regularnie:

Uwagi:

• Przedstawione powyżej różnice wynikają z tego, że ostatnia spółgłoska tematu może się zlewać z końcówką, co sprawia że -s i -z zlewają się w -s, a -š i -ž - w -š.

• Niekiedy w czasie przyszłym samogłoska rdzenna czasownika traci swą długość, np. būti (być) - busiu, busi, bus itp., lyti (padać - o deszczu) - lis (będzie padać).

• Akcent nigdy nie pada na końcówki - pada on na tę samą sylabę co w bezokoliczniku.

TRYB ROZKAZUJĄCY

W trybie rozkazującym dodaje się końcówki (-k, -kime, -kite) do tematu bezokolicznika (przykład: kalbėti - mówić):

• kalbėk - mów

• kalbėkime - mówmy

• kalbėkite - mówcie (niech Pan mówi itp...)

Tu akcent również pada na tę samą sylabę, co w bezokoliczniku.

Spółgłoski k i g zlewają się oczywiście z końcówką, np. bėgti (biegać) - bėk (biegnij).

Odpowiednikiem polskiego niech są słowa te, tegul. Podobnie, jak z reguły w języku polskim, po tych słowach należy użyć czasu teraźniejszego, np. Tegul jis tai padaro. (Niech on to zrobi.)

TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY

Tryb przypuszczający tworzy się również z tematu bezokolicznika:

Ten typ odmiany obowiązuje wszystkie czasowniki. Obydwie formy 1 i 2 os. liczby mnogiej są stosowane równolegle. Długa forma 2 os. liczby pojedynczej jest używana stosunkowo rzadko.

ZAPRZECZENIA

Zaprzeczenie odbywa się za pomocą partykuły ne- stawianej przed czasownikiem. Partykuła ta, w przeciwieństwie do języka polskiego, pisana jest łącznie z czasownikiem, np. noriu - nenoriu (chcę - nie chcę).

Dalej >>>

Wprowadzenie     Akcent    Rzeczownik    Przymiotnik + przysłówek
Zaimek     Liczebnik     Przyimek

© Krzysztof Kolanowski, 2001 - 2006
Wszelkie prawa zastrzeżone