<<< Poprzednia strona

CZASOWNIK W JĘZYKU LITEWSKIM (część 2)

CZASOWNIKI MODALNE

Czasowniki modalne określają możliwość lub konieczność wykonania danej czynności, dlatego też nigdy nie mają one formy rozkazującej.

Oprócz zwykłych czasowników modalnych, takich jak galėti (móc), turėti (musieć, powinien), privalėti (musieć), sugebėti (potrafić), mokėti (umieć), których formy przedstawione są w tabeli na następnej stronie, istnieją jeszcze inne modalne wyrażenia. Należą do nich m.in. galima (można, od galėti), reikia, (trzeba, od reikėti), dera (należy, od derėti), įmanoma (można, jest możliwe), verta (warto). W czasie przeszłym stosuje się formy buvo galima, reikėjo, derėjo, buvo įmanoma, vertėjo, w czasie przyszłym bus galima, reikės, derės, bus įmanoma, vertės, a w trybie przypuszczającym būtų galima, reikėtų, derėtų, būtų įmanoma, vertėtų.

CZASOWNIKI ZWROTNE

Czasowniki zwrotne to takie, których podmiot i dopełnienie (sprawca i obiekt) jest ten sam (np. myć się). Polski zaimek się zastępuje w języku litewskim partykuła -si- (czasami -s lub -is), którą "doczepia" się do czasownika w następujący sposób:

• Jeżeli czasownik posiada przedrostek, to partykułę -si- wstawia się pomiędzy ten przedrostek a rdzeń, np. prausti - nuprausti - nusiprausti (myć - umyć - umyć się). W odmianie czasownika wówczas nic się nie zmienia. To samo dotyczy czasowników z partykułą ne-, np. nesiprausti (nie myć się). Ta prosta reguła dotyczy więc większości czasowników.

• Jeżeli czasownik nie posiada przedrostka ani partykuły ne-, wówczas -si (albo -s lub -is) jest doczepiane na końcu wyrazu. W takim przypadku jego odmiana nieco się zmienia - przedstawione to zostanie poniżej.

Do bezokolicznika dodaje się -s, np. praustis (myć się). Poniżej przedstawiony jest sposób odmiany czasowników zwrotnych w czasie teraźniejszym i przyszłym:

Jak więc widać, przede wszystkim zmienia się końcówka -u w 1 os. l.p. na -uosi oraz końcówka -i w 2 os. lp. na -iesi, a z kolei końcówki -me i -te zawsze przyjmują formę zwrotną -mės i -tės. W czasie przyszłym do formy 3 os. dodaje się -is. W pozostałych formach dodaje się zawsze -si do czasownika.

Poniżej przedstawiona jest odmiana czasownika zwrotnego w czasie przeszłym i w trybie przypuszczającym:

W czasie przeszłym wielokrotnym czasownik zachowuje się podobnie jak w przypadku 1 odmiany w czasie przeszłym prostym, np. ilsėdavausi - ilsėdavaisi - ilsėdavosi itd., czyli odpoczywałem - odpoczywałeś - odpoczywał itd.

Formę rozkazującą objaśnijmy na przykładzie prausti - praustis (myć - myć się):

• prausk - prauskis (myj - myj się)

• prauskime - prauskimės (myjmy - myjmy się)

• prauskite - prauskitės (myjcie - myjcie się)

Uwaga:

Warto zwrócić uwagę, że w języku litewskim za czasowniki zwrotne uważane są i takie, gdzie partykuła -si zastępuje dopełnienie dalsze, np. nusipirkti - kupić sobie.

W przypadku form trudnych (w szczególności imiesłowów), gdzie doczepienie partykuły -si lub -s jest kłopotliwe, zwykle dodaje się do czasownika przedrostek zwrotny besi-, np. mokytis (uczyć się) - besimokantis (uczący się).

IMIESŁOWY I TRYB RENARRACYJNY

Język litewski oferuje niezwykłe bogactwo imiesłowów. Wymienione zostaną tu najważniejsze wraz ze sposobem ich użycia.

1. Imiesłów czynny czasu teraźniejszego

Tworzy się go za pomocą -ntis dodawanej do 3 os. czasu teraźniejszego (od tej formy przejmowany jest również akcent). Jeżeli jest to czasownik 3 koniugacji, wówczas o staje się a. Występuje on również w języku polskim, np. kalbantis - mówiący. Odmienia się go w następujący sposób:

Istnieją jeszcze specjalne (krótkie) formy mianownika rodzaju męskiego liczby pojedynczej i mnogiej: kalbąs i kalbą. Formy te wykorzystywane są w tzw. trybie renarracyjnym, o czym później.

2. Imiesłów czynny czasu przeszłego

Nie ma on odpowiednika w języku polskim. Używa się go

• w roli czasu zaprzeszłego, np. Jisai vakar sakė, kad tokio pavadinimo niekada nebuvo girdėjęs. - Powiedział wczoraj, że takiej nazwy nigdy nie słyszał (por. również tryb renarracyjny).

• jako przydawki - wtedy tłumaczy się go za pomocą zdania podrzędnego, np. Mokinys, neišsprendęs uždavinio, gavo dvejetą - Uczeń, który nie rozwiązał zadania, dostał dwójkę.

• jako orzecznika, np. Būkime pasiruošę! (Bądźmy przygotowani!).

• jako imiesłowu uprzedniego, np. Išėjęs iš namo apsižiurėjau. - Wyszedłszy z domu obejrzałem się.

• w trybie renarracyjnym (patrz niżej!).

• w roli czasu przeszłego (rzadko) - wtedy tak się go i tłumaczy, np. Esu tavęs seniai nematęs! - Dawno cię nie widziałem!.

Imiesłów ten jest tworzony od tematu czasu przeszłego i odmienia się w sposób następujący (przykład: kalbėjęs - ten, który mówił). Akcent jest identyczny, jak w przypadku 3.os. czasu przeszłego. Należy pamiętać, że ostatnia spółgłoska czasowników drugiej koniugacji jest miękka, a więc wymaga postawienia niezgłoskotwórczego i przed samogłoskami twardymi, takimi jak u, a spółgłoski t, d zamieniane są na č, dž. Przykład: skaitė (czytał) - skaitęs, ale skaičiusi.

3. Tryb renarracyjny

Tryb ten nie ma odpowiednika w języku polskim. Służy on w celu przekazania cudzej wypowiedzi. Wykorzystywany jest on przede wszystkim w języku pisanym (np. w prasie), w mowie potocznej natomiast stosuje się, podobnie jak w języku polskim, zwykłe formy trybu oznajmującego.

W czasie teraźniejszym i przeszłym wykorzystuje się formy krótkie imiesłowu czynnego odpowiednich czasów, np. Prezidentas sakė ketinąs susitikti su... (Prezydent powiedział, że zamierza się spotkać z...), Jis tau parašęs laišką (On - podobno - napisał list do ciebie), lub Petras teigia, kad jo žmona gerai mokanti anglų kalbą. (Piotr twierdzi, że jego żona dobrze zna język angielski). W bardziej skomplikowanych formach obok imiesłowu powinna stać odpowiednia forma czasownika būti.

Można wykorzystywać również rzadziej używane imiesłowy czynne:

• czasu przyszłego - tworzy się go od 3. osoby czasu przyszłego dodając końcówkę -ąs i odmienia identycznie jak imiesłów czasu teraźniejszego, np. kalbėsiąs od kalbės (będzie mówić).

• czasu przeszłego wielokrotnego - tworzy się go od 3. osoby czasu przeszłego wielokrotnego dodając końcówkę -ęs i odmienia identycznie jak imiesłów czasu przeszłego, np. kalbėdavęs od kalbėdavo (mawiał).

Należy nadmienić, ze powyższe imiesłowy wykorzystywane są prawie wyłącznie w trybie renarracyjnym.

Dla czasownika būti (być) stosowany jest dla czasu teraźniejszego imiesłów esąs, a dla czasu przyszłego imiesłów būsiąs.

4. Imiesłów bierny czasu teraźniejszego

Imiesłów ten tworzy się od tematu czasu teraźniejszego za pomocą końcówki -mas. Odmieniany jest on tak jak przymiotnik. Tłumaczy się go za pomocą polskiego imiesłowu biernego niedokonanego, np. laukti (czekać, oczekiwać) - laukiamas (oczekiwany). Akcent formy głównej pozostaje identyczny jak w 3 os. czasu teraźniejszego, przy czym:

• formy imiesłowów od czasowników trzeciej koniugacji mają akcent stały (grupa 1), np. daryti - daro - daromas - daroma (robić - robi - robiony - robiona).
• formy imiesłowów od czasowników, których forma 3. os. l.p. czasu teraźniejszego - nie licząc przedrostków - są dłuższe niż dwie sylaby, mają akcent stały (grupa 1), np. vadinti - vadina - vadinamas - vadinama (nazywać - nazywa - nazywany - nazywana).
• formy imiesłowów od pozostałych czasowników mają akcent zmienny i odmieniają się jak przymiotniki grupy 3, np. mylėti - myli - mylimas - mylima (kochać - kocha - kochany - kochana).

Za pomocą formy nijakiej imiesłowu (-ma) tworzone są zdania, które tłumaczy się na język polski za pomocą formy bezosobowej się, np. Taip nedaroma - Tak się nie robi.

5. Imiesłów bierny czasu przeszłego

Tworzy się go od tematu bezokolicznika za pomocą końcówki -tas. Jest on odmieniany tak samo jak przymiotnik. Tłumaczy się go za pomocą polskiego imiesłowu biernego dokonanego, np. padaryti (zrobić) - padarytas (zrobiony).

Imiesłowy bierne czasu przeszłego czasowników, których bezokolicznik - nie licząc przedrostków - jest dłuższy niż dwie sylaby - mają akcent stały, padający na tę samą sylabę, jak w bezokoliczniku, np. minėti - minėtas - minėta (wspomnieć - wspomniany - wspomniana). Pozostałe imiesłowy odmieniają się jak przymiotniki grupy 3 lub 4 w zależności od typu akcentu, np. duoti - duotas - duota (3) - (dać - dany - dana), nešti - neštas - nešta (4) - (nosić - noszony - noszona). W przypadku imiesłowów z przedrostkiem grupy 4, akcent pada albo na ten przedrostek, albo na ostatnią sylabę, np. atnešti - atneštas - atnešta (4) - (przynieść - przyniesiony - przyniesiona), ale parduoti - parduotas - parduota (3) - (sprzedać - sprzedany - sprzedana).

Za pomocą formy nijakiej imiesłowu (-ta) tworzone są zdania, które tłumaczy się na język polski za pomocą form bezosobowych czasownika zakończonych na -no, -to, np. atsakymo negauta - odpowiedzi nie otrzymano. Należy jednak zaznaczyć, że forma ta w języku litewskim jest używana rzadziej niż w polskim, przede wszystkim w mowie urzędowej. Polskie formy bezosobowe są zatem zazwyczaj tłumaczone za pomocą strony biernej, np. konferencija buvo atidaryta - otwarto konferencję, dosł. konferencja została otwarta.

6. Imiesłów przysłówkowy współczesny

Tworzy się go podobnie jak imiesłów teraźniejszy czynny, za pomocą końcówki -nt dodawanej do formy 3 os. czasu teraźniejszego (dla czasowników trzeciej koniugacji o staje się a), np. kalbėti (mówić) - kalbant (mówiąc). Można go używać do wyrażenia jednoczesności dwóch wydarzeń, np. Vytautui kalbant aš tylėjau - Gdy Witold mówił, ja milczałem.

Ważne jest, aby podmiot pierwszej czynności wyrażony był w celowniku.

Oprócz tego imiesłów ten jest często wykorzystywany w konstrukcjach, gdzie w języku polskim używamy formy rzeczownikowej lub opisowej, np. Lakiu tavęs ateinant (Czekam na twoje przyjście, dosł. Czekam ciebie przychodząc), Matau ją verkiant (Widzę, jak ona płacze, dosł. Widzę ją płacząc - na tym przykładzie widoczna jest ogromna różnica w wykorzystaniu tego imiesłowu w obu językach. Polskie zdanie sformułowane w ten sposób wskazywałoby, że płacze ta sama osoba, która jest podmiotem zdania, czyli ta, "która widzi", natomiast w zdaniu litewskim chodzi o "tę osobę, którą widzę".)

Istnieje jeszcze drugi typ imiesłowu przymiotnikowego współczesnego, który tworzy się za pomocą końcówki -damas dodawanej do bezokolicznika na miejsce końcówki -ti, np. būti (być) - būdamas (będąc), kalbėti (mówić) - kalbėdamas (mówiąc). Imiesłów ten odmienia się przez rodzaje i liczby, należy więc pamiętać, że w rodzaju żeńskim używa się odpowiednio form: būdama i kalbėdama itp.. Ten imiesłów wykorzystywany jest bardziej w celu wyrażenia okoliczności jednej czynności, a nie równoczesności dwóch, np. Kalbėdamas apie tai, noriu atkreipti jūsų dėmesį į ... - Mówiąc o tym, chciałbym zwrócić Państwa uwagę na... (czyli: przez to, że mówię o tym, chciałbym...)

7. Imiesłów przysłówkowy uprzedni

Tworzy się go podobnie jak imiesłów czynny czasu przeszłego, za pomocą końcówek -us lub -ius dodawanych do tematu czasu przeszłego. Należy pamiętać, że w tym drugim przypadku spółgłoski t, d zamieniane są na č, dž. Przykład: perskaitė (przeczytał) - perskaičius (przeczytawszy). Imiesłowu tego można również używać do określenia kolejności dwóch wydarzeń, np. Grįžus iš kelionės, jis buvo labai laimingas. - Wróciwszy z podróży był bardzo szczęśliwy. Jam grįžus iš kelionės, motina labai apsidžiaugė. - Gdy wrócił z podróży, matka bardzo się ucieszyła.

Tutaj również podmiot czynności uprzedniej, o ile różni się od podmiotu czynności głównej, wyrażany jest w celowniku.

Dalej >>>

Wprowadzenie     Akcent    Rzeczownik    Przymiotnik + przysłówek
Zaimek     Liczebnik     Przyimek

© Krzysztof Kolanowski, 2001 - 2006
Wszelkie prawa zastrzeżone